Naughty Monkeys in Vessantara Jātaka Painting
Primate Story teller : Nan Ariratana
เมื่อพูดถึงวรรณกรรมในพุทธศาสนาเรื่อง มหาเวสสันดรชาดก ก็คงพอจะเป็นที่คุ้นหูของชาวพุทธในประเทศไทยเป็นอย่างดี เนื่องด้วยเป็นการกล่าวถึงการบำเพ็ญเพียรสะสมบารมีเป็นชาติสุดท้ายของพระพุทธเจ้าองค์ปัจจุบัน หรือ พระโคตมพุทธเจ้ามหาเวสสันดรชาดก ปรากฎ เรื่องราวผ่านทั้งทางวรรณกรรม เช่น มหาชาติคำหลวง จิตรกรรม เช่น จิตกรรมฝสผนังตามอุโบสถของวัดต่างๆ และ พิธีกรรม เช่น พิธีเทศน์มหาชาติที่นิยมจัดขึ้นหลังฤดูกาลทอดกฐิน พุทธศาสนิกชนมีความเชื่อว่าหากฟังเทศน์มหาชาติครบทั้ง 13 กัณฑ์จะได้กุศลแรง ได้ไปเกิดใหม่ในศาสนาของพระศรีอาริย์
ผู้เขียนได้มีโอกาสไปเยือนวัดขุนตรา จ.เพชรบุรี พบว่าทางวัดมีงานจิตรกรรมสีฝุ่น บนแผ่นไม้ ที่ว่าด้วยเรื่องมหาเวสสันดรชาดก ทั้ง 13 กัณฑ์ ถือเป็นงานศิลปกรรมที่ทรงคุณค่าและงดงามมาก ภาพเหล่านี้ถูกวาดขึ้นโดยครูเลิศ พ่วงพระเดช (2437-2513) ศิลปินด้านพุทธศิลป์คนสำคัญในจังหวัดเพชรบุรี โดยมีจุดประสงค์การสร้างภาพจิตรกรรมเหล่านี้เพื่อประดับตกแต่งสถานที่ในกรณีที่ทางวัดจัดงานเทศน์มหาชาติ แต่สาายตาของผู้เขียนนั้น จะไวเป็นพิเศษเมื่อเห็น “ลิง” แอบซ่อนอยู่ตรงไหนก็ตาม วันนี้ผู้เขียนก็เลยอยากพาไปชมเหล่าลิงน้อยที่ปรากฎตัวในภาพวาดดังกล่าว
เหล่าลิงน้อยแสนซุกซน ปรากฎในรูปภาพจิตรกรรมสีฝุ่นบนแผ่นไม้ แบบของภาพกาก
แล้วภาพกากคืออะไร?
ภาพกาก คือ สิ่งแต่งเติมที่นอกเหนือจากโครงเรื่องหลักของภาพสุดแต่ศิลปินจะสร้างสรรค์ โดยภาพกากอาจสอดแทรกเรื่องวิถีชีวิตชาวบ้าน กิริยาอาการตลกๆ ประเพณีในชีวิตประจำวัน หรือแม้แต่กิจกรรมทางเพศ ภาพกากที่โด่งดังเมื่อเร็วๆนี้ และถูก “ทางการ” สั่งให้ลบ คือ ภาพของแม่สิตางค์ส้มหยุด ที่อุโบสถวัดหนองเต่า อ.หนองฉาง จ.อุทัยธานี แต่สุดท้ายแล้วหลังจากที่มีกระแสการต่อต้านจากโลก social สำนักพุทธฯประจำ จ.อุทัยธานี บอกว่าไม่ต้องลบก็ได้ให้อยู่ในดุลพินิจของท่านเจ้าอาวาส สำหรับภาพกากลิง ที่ผู้เขียนถ่ายมานี้มาจากกัณฑ์มหาราช เป็นกัณฑ์ที่ 11 ของมหาชาติชาดก เนื้อเรื่องเกี่ยวกับชูชกได้ขอ 2 กุมาร มาจากพระเวสสันดรแล้วกำลังเดินป่าถึง 14 คืน เพื่อเข้าเมืองกลับบ้านของตนเองที่เมืองกลิงคราษฎร์ โดยตาชูชก ทำฉลาดแต่แล้งน้ำใจผูกเปลนอนบนต้นไม้เพื่อใพ้นจากสัตว์ร้าย แต่ดันให้ กัณหา ชาลี นอนกับพื้น เทวดาอารักษ์เห็นจึงสงสาร ตอนกลางคืนจึงแปลงกายเป็นพระเวสสันดรและนางมัทรี อุ้ม 2 กุมาร ให้นอนตัก ป้อนอาหารทิพย์ คอยดูแลให้ 2 กุมารที่กำลังขวัญเสีย สุดท้ายเทวดาดลใจให้ชูชกเลี้ยวผิด แทนที่จะเลี้ยวไปบ้านเมืองตน ดันเลี้ยวมาเมืองสีพี ซึ่งเป็นเมืองของพระเจ้าสัญชัย ผู้เป็นปู่ พระเจ้าสัญชัยจึงขอไถ่ตัว 2 กุมาร มอบของมีค่าและเลี้ยงอาหารให้เป็นอย่างดี จนชูชกกินซะท้องแตกตาย
วัดขุนตรา จ.เพชรบุรี
ลิงน้อยกากๆในภาพกาก
แม้ตามท้องเรื่องจะเป็นสภาพป่าทางไปกรุงกลิงคราษฎร์ (ปัจจุบัน กรุงกลิงคราษฎร์ สันนิษฐานว่านครโบราณแห่งนี้เป็นเมืองหนึ่งอยู่ในรัฐโอริสสา ฝั่งเบงกอลตะวันออก ประเทศอินเดีย) แต่ผู้เขียนคิดว่าท่านครูศิลปินคงมีแรงบันดาลใจในการวาดลิงแสนซนมาจากเหล่าลิงแสมในเมืองเพชรนี่แหละ เรามาดูกันทีละภาพว่า เจ้าลิงน้อยแต่ละตัวนั้นทำอะไรกันบ้าง
จากภาพจะเห็นว่า มือซ้ายชูผลไม้สีเขียว (มะม่วง ?) ลิงโขมยอาหารเป็นเรื่องปกติ หากใครเคยผ่านไปแถวเขาวังจะพบว่าลิงชอบโขมยน้ำกระป๋อง ตลอดจนของใช้ต่างๆของคนที่ไปเที่ยวมากๆ ไม่ใช่ว่าลิงนิสัยไม่ดี เป็น 18 มงกุฎ แต่เนื่องจากว่าลิงที่คุ้นกับคนเขาจะรู้ว่าคนเป็นแหล่งอาหารที่ฉกฉวยได้ ตาชูชกก็เลยโดนโขมยผลไม้ไป ขนาดแขวนเปลนอนบนต้นไม้ แม้จะรอดจากเสือขบหัว แต่ไม่รอดจากลิงนักล้วง ลิงโขมยอาหารเป็นเรื่องปกติ หากใครเคยผ่านไปแถวเขาวังจะพบว่าลิงชอบโยน้ำกระป๋อง ตลอดจนของใช้ต่างๆของคนที่ไปเที่ยวมากๆ ไม่ใช่ว่าลิงนิสัยไม่ดี เป็น 18 มงกุฎ แต่เนื่องจากว่าลิงที่คุ้นกับคนเขาจะรู้ว่าคนเป็นแหล่งอาหารที่ฉกฉวยได้ ตาชูชกก็เลยโดนโขมยผลไม้ไป ขนาดแขวนเปลนอนบนต้นไม้ แม้จะรอดจากเสือขบหัว แต่ไม่รอดจากลิงนักล้วง
คาดว่าอาจจะดึงขนหน้าอกหรือแกะเกา ซึ่งก็มีความเป็นไปได้เนื่องจากเป็นสัตว์ที่ชอบ Groom หรือทำความสะอาดขนให้กัน เมื่อเห็นคนมีขน หรือ ผม มันก็ชอบดึง ชอบเล่น จนมีข่าวว่าลิงลพบุรี ชอบดึง “ผม” คนที่ผ่านไปมา จนนักวิจัยพบว่าที่แท้แล้ว มันเอาไปทำไหมขัดฟัน
ลิงถือบ้องไม้สีเขียว ทำตาลอยๆ เราสันนิษฐานว่าน่าจะเป็นบ้องกัญชามากกว่ากิ่งไม้ในป่าทั่วไป เพราะหากเป็นกิ่งไม้เมื่อเทียบขนาดกับตัวลิงแล้ว “บ้อง” ดังกล่าวอาจจะใหญ่เกินกิ่งไม้สักหน่อย แม้ลิงแสมจริงๆจะไม่ได้พี้กัญชา แต่ภาพกาก ก็เป็นการสะท้อนถึงกิจกรรม หรือวิถีชาวบ้านทั่วไป เช่น ภาพกากที่เกี่ยวกับการเมาเหล้า ภาพกากที่เกี่ยวกับการเล่นการพนัน ในที่นี้ก็ให้ลิงรับบท “เมา” แทนคนไป
นอกจากแต่ละตัวจะเป็นภาพกากแล้ว ถ้าเรียกตามภาษาวัยรุ่นมันก็ยังทำตัว “กากๆ” ด้วย เช่น แกล้งดึงขนหน้าอก เป็นนักฉกนักล้วง และกินเหล้าเมายาเมากัญชาจนตาลอย ซึ่งก็คิดเล่นๆว่า เจ้าลิงน้อยเหล่านี้ก็เป็นภาพแทนของคนเราทั่วไปนี่แหละ มีดีมีชั่ว ศีล5 ไม่ครบบ้าง เพราะเราคือปุถุชน แต่ภาพกากเป็นภาพประกอบให้ภาพหลักของจิตรกรรมนั้นสมบูรณ์ และมีสีสันยิ่งขึ้น หากมองในแง่ “อุดมคติ” ความสมบูรณ์ที่ว่า คือความสมบูรณ์ในการสะสมบารมีต่างๆ เช่น ทานบารมีตามแกนเรื่องหลักของมหาเวสสันดรชาดก
สุดท้ายนี้ขออนุโมทนาบุญแก่ท่านผู้สร้างภาพมหาชาติไว้ให้คนรุ่นหลังได้ศึกษาในทุกมิติ ทั้งคุณค่าทางพุทธศาสนา และคุณค่าทางศิลปกรรม และขออนุโมทนาต่อท่านครูผู้วาด เป็นที่น่าแปลกเหลือเกินว่าเมื่อแรกเลี้ยวรถเข้าวัด พบลิง 1 ตัว ไม่รู้ว่าฝูงอยู่ตรงไหน อยู่บนต้นยางใหญ่หลังวัดอย่างนั้นรึ ? ปกติแล้วลิงอยู่กันเป็นฝูง เพราะลิงแสมไม่ใช่พวกอินดี้ แต่ขากลับก็ไม่เจอแล้ว หรือว่าลิงน้อยที่เจอ จะซุกซนออกมาจากภาพวาดกันนะ !